Moskou en Oekraïne

Twee stukken van mannen die durven te speculeren over hoe deze oorlog kan eindigen. Amerikaans historicus Tim Snyder, Oost-Europa specialist, beargumenteert waarom het hoogst onwaarschijnlijk is dat Poetin een kernwapen zal inzetten; John McLaughlin, voormalig onderdirecteur van de CIA, grijpt terug op zijn herinneringen aan oktober 1989, rondreizend in Duitsland, waar hij geen enkele Duitser kon vinden die kans zag voor een hereniging van Oost- en West-Duitsland. ‘Dat gaan wij niet meer meemaken,’ was het refrein. Het gebeurde een jaar later, op 3 oktober 1990. Net zo moeilijk is het nu voor Russen om te bevatten dat Vladimir Poetin ook kan vallen. Toch zijn er genoeg scenario’s te bedenken.

Snyder: ‘De oorlog zal eindigen als Oekraïense overwinningen op het slagveld de politieke realiteit in Rusland veranderen. Dat is proces is volgens mij al begonnen.’ (…) ‘Dit is een heel bekend fenomeen in de geschiedenis.’

Maar eerst: zal Poetin kernwapens inzetten. Snyder denkt van niet, om een aantal redenen.

• landen met kernwapens hebben sinds 1945 oorlogen verloren, in bijvoorbeeld Vietnam en Afghanistan, zonder ooit terug te grijpen op hun arsenaal kernwapens
• zou Poetin, nadat hij een hoogst onpopulaire mobilisatie heeft afgekondigd, een kernbom laten ontploffen in de buurt van gebieden waar Russische jongens zijn gestationeerd?
• Gebruik van kernwapens zou tot gevolg hebben dat nog meer landen zich afwenden van Rusland
• Hoe ga je een kernbom naar Oekraïne brengen? Per trein? Dat is riskant, als je ziet hoe goed de Oekraïners zijn met hun lange-afstandsraketten. En in het bemachtigen van Russisch oorlogsmaterieel. Per raket? Die hebben een grote kans om neergehaald te worden. Per vliegtuig? Idem.

‘Dus laten we Poetin’s positie eens nader bekijken,’ schrijft Snyder. ‘Het Russische leger staat niet met zijn rug naar de muur; ze zijn veilig als ze zich terugtrekken in Rusland.’ (…) ‘De macht houden in Moskou is waar het om gaat, en dat betekent niet noodzakelijk nog meer risico’s nemen in Oekraïne.’

Er zijn twee privé-legers naast het Russische: die van de Checheense leider Ramzan Kadyrov, en Yevgeny Prigozhin, de baas van het Wagner-huurlingerleger. Beiden zijn onverbloemd kritisch geweest over de manier waarop de oorlog tot nu toe is gevoerd door de Russische legerleiding – impliciet, Poetin. Prigozhin heeft geprobeerd zijn leger aan te vullen met misdadigers uit de gevangenis; ‘is het mogelijk dat hij die naar het front stuurt als kanonnenvlees, en zijn goede soldaten achterhoudt voor toekomstige projecten?’ vraagt Snyder. Hij concludeert: het gevecht in Oekraïne gaat langzaam over in een machtsstrijd in Rusland. ‘In zo’n gevecht heeft het geen zin om gewapende bondgenoten ver weg in Oekraïne te hebben, als je ze hard nodig hebt in Rusland zelf. Niet noodzakelijk om daar oorlog te voeren, maar wel om anderen te ontmoedigen en jezelf te beschermen. Voor alle betrokkenen geldt: verliezen in Oekraïne is erg, verliezen in Rusland is nog veel erger.’

McLaughlin zegt: Rusland zal niet in staat zijn om nieuwe soldaten op tijd te trainen en te bewapenen. Het is moeilijk te zien hoe het kan winnen. Kernwapens? Alles kan, zegt McLaughlin, maar we hebben genoeg tijd gehad om ons daarop voor te bereiden. Als de bom wordt gebruikt, ‘mijn advies: reageer niet te gehaast.’ Laat eerst de wereld, met name Poetin’s supporters, maar eens rustig bekijken hoe zo’n kernwapen er uit ziet. Dan zijn er altijd genoeg Russische doelwitten die met conventionele wapens vernietigd kunnen worden.

Democratie 2, autocratie 0

Francis Fukuyama is vaak beschimpt omdat hij in zijn ‘The End of History’ zou betogen dat liberale democratie de beste staatsvorm is. Dat klopt niet; hij zei meer iets van ‘het blijft altijd als laatste over omdat de alternatieven zo vervelend zijn; maar liberale democratie bevat de kiem van zijn eigen ondergang.’

Hoe dan ook, dit is een goed jaar geweest voor ons van het vrije Westen. Je zou kunnen zeggen: Fukuyama 2, autocratie 0. China en Rusland zakten door het ijs, en omdat ze dat zo totaal verschillend deden, ziet ons model er des te robuuster uit. ‘Als je naar de Chinese en Russische mislukkingen kijkt in 2022, dan lijken ze oppervlakkig gezien heel verschillend. Rusland zag weinig risico’s (in Oekraïne) en werd bedwelmd door manhaftige fantasieën over onderwerping. China was te bang voor risico’s (zero-Covid), en bleek te neurotisch om kalm te reageren op bedreigingen. Maar daaronder zie je in beide gevallen een elite die bereid en in staat is om een bevolking mee te slepen en offers laten brengen voor een fundamenteel irrationeel doel.’ Aldus Richard Hanania, politicoloog.

De zegeningen van de vrije markt

Niet alleen leiden vraag en aanbod tot realistische prijzen. De vrije markt moedigt ook beschaafd gedrag aan. Montesquieu schreef al: ‘Handel geneest de meest destructieve vooroordelen. Want je kunt er bijna altijd van uit gaan dat waar mensen netjes met elkaar omgaan, handel bloeit; en dat waar handel is, wij beschaafde omgangsvormen tegenkomen.’ En Voltaire zei over de Londense beurs in zijn tijd: ‘Betreed de London Stock Exchange – een nettere omgeving dan de meeste rechtszalen — en u zult daar mensen uit de hele wereld zien samenkomen, tot heil van de mensheid. Hier ziet u Jood, Mohammedaan en Christen met elkaar zaken doen alsof ze allemaal hetzelfde geloof belijden, en alleen het woord ‘ongelovige’ gebruiken voor mensen die failliet gaan.’

Een nieuw sociaal experiment, uitgevoerd in dorpen in Groenland, bevestigt: handel (commercie) bevordert vertrouwen, samenwerking en integriteit. De methodologie vindt u achter de klik.

Lekker anoniem schelden

‘Als mensen verplicht hun naam en adres moesten achterlaten, zou het snel afgelopen zijn met die scheldpartijen en bedreigingen op internet.’ Dat klinkt intuïtief logisch, toch? Maar Tyler Cowen, die ik hoog heb zitten, gelooft er niks van en verwijst naar bijgaand artikel, ‘The real name fallacy.’  Ik heb het gelezen, maar vind het nog steeds zwak. ‘De helft van de mensen die worden aangevallen op internet, weet al wie de aanvallers zijn.’ Dus: de-anonimiseren helpt maar voor 50%. Ja, maar is dat niet beter dan zero%? ‘Schelden en discrimineren zijn sociale problemen; online is slechts een reflectie van de samenleving.’ Ja, maar moet je het daarom makkelijker maken? ‘Er is correlatie, geen causatie,’ concludeert weer een andere studie. Nou ja, dat schiet allemaal niet op. Eén argument blijft wel overeind: anonimiteit beschermt ook mensen die kwetsbaar zijn, zoals minderheden en LGBTQI, en jongeren die onzeker zijn over hun seksuele toekomst.

Misschien biedt de echte wereld een oplossing: wie een commentaar ondertekent met naam en toenaam is toch geloofwaardiger dan een anonymus?

Vol?

Ergens volgende maand bereiken we een mijlpaal: acht miljard wereldbewoners. Een verdubbeling in 48 jaar; in 1964 waren er nog maar vier miljard. Visual Capitalist laat zien waar die mensen wonen. Bijna drie miljard alleen al in China en India. Volgend jaar neemt India de koppositie over van China, als land met de meeste inwoners.

Een verdubbeling sinds 1964, wanneer houdt die groei eens op? Daarvoor heeft de VN een afdeling demografen.  De laatste inventarisatie kwam deze zomer uit. Antwoord: de wereldbevolking piekt in 2086  op 10,4 miljard mensen.

De groei vertraagt, en ook nog eens sneller dan een paar jaar geleden nog werd verwacht. De vorige inventarisatie, in 2019, voorspelde dat de bevolking zou groeien naar 10,88 miljard in het jaar 2100. Maar de ‘reproductieratio’s’ zijn gedaald. Steeds meer vrouwen krijgen minder kinderen. In 2019 ging de groeiratio onder de 1% per jaar.

Maar hoe zit het dan met de groei van de bevolking in Afrika? Daar wonen relatief weinig mensen  – nu 1,4 miljard – maar veel landen hebben hoge groei. Projectie nu is 2,5 miljard in het jaar 2050. Interessant: vooral sub-Sahara. Marokko, Algerije, Egypte en zo hebben groeicijfers die vergelijkbaar zijn met Europa.

Wilt u precies weten per land wat de groeicijfers zijn? U kunt zelf kiezen voor welke landen, of continenten, u data wilt zien:

Energie-optimisme

Ontwikkeling van zonnepanelen leidde tot betere panelen, lagere prijzen; meer omzet leidde tot nog lagere prijzen. De groeicurve van zonnepanelen volgt die van Moore’s Law (over halfgeleiders) en overtreft iedere keer de verwachtingen. Deze grafiek van Auke Hoekstra (TU Eindhoven) ging de wereld over:

Noah Smith ziet nu dat energie uit ‘groene waterstof’ de potentie heeft om ook exponentieel te groeien. Waterstof is niet voor alles geschikt. Niet voor personenauto’s, bijvoorbeeld. De echte belofte ligt in omzetting van waterstof in ‘opslagbare’ energie, zogenaamde P2X (‘Power to X’), door middel van elektrolyse.

Nu zijn er talloze energiebronnen en opslagmogelijkheden die de potentie hebben om te kunnen helpen de overgang naar 100% duurzame energie te maken. Waarom dan zo veel hoop gevestigd op deze? Omdat dit een technologie is die, net als zonne-energie en batterij-opslag, een exponentiële leercurve kan doormaken. Dit is de conclusie van een groep onderzoekers aan Oxford, die heeft onderzocht hoe het kan dat sommige technologieën wel (zon, accu) zo’n leercurve hebben doorgemaakt, en andere niet (olie, kernenergie). Dat staat hier: in tekst, en in de onderliggende podcast in audio.

Als dit inderdaad lukt, kan waterstof-opslag door middel van elektrolyse de aanvulling zijn voor zon en wind: de overtollige energie kan voor langere tijd worden opgeslagen.

Ik snap 't niet - u wel

Mijn vraag kon worden teruggebracht tot dit: renteverhoging moet de vraag temperen; maar als inflatie wordt veroorzaakt door krapte aan de aanbodkant – namelijk: hogere energieprijzen, schaarste door logistieke problemen – dan werkt zo’n renteverhoging toch niet? Hogere rente zet toch niemand aan tot prijsverlaging?

Uit uw antwoorden hier een bloemlezing. Dat is altijd interpretatie, dus u kunt hieronder de uitgebreide reacties lezen en uw eigen conclusies trekken. Belangrijkste: er is meer dan alleen consumentenprijzen: de stand van de rente werkt ook door in de koers van de munt. Hogere rente=hogere euro=goedkopere olie en gas. Tweede: het mandaat van de ECB is ééndimensionaal namelijk: inflatie bestrijden. Dit in tegenstelling tot de Amerikaanse centrale bank, die inflatie moet beteugelen plus optimale werkgelegenheid scheppen. Derde: de ECB heeft maar één instrument, de rente, dus kan niet veel anders. Ook al zou dit medicijn leiden tot een recessie, misschien stagflatie. Vierde: inflatie is psychologisch, een verwachting van een realiteit. Dus die moet met verwachtingsmanagement bestreden worden.

Tot slot bedacht ik mij: de laatste centrale bankier die er in slaagde om een inflatiespiraal te keren, was Paul Volcker. Die bracht inflatie terug van 14,8% in maart 1980, tot onder 3% in 1983. De prijs was een enorme recessie in 1980-82, met werkloosheid tot 10% en boeren die met tractoren naar Washington reden (!)

Hieronder uw bijdragen, hier en daar wat ingekort:

M. Ackermans: ‘Dit is de eeuwige discussie tussen grofweg gezegd Keynesianen en monetaire economen (Friedman). Monetaristen sturen vooral op geldhoeveelheid en dus geldschepping, en daarmee inflatie (beperken) want ze vinden dat als dat stabiel en goed verloopt de economie maximaal wordt gestimuleerd. De indirecte weg dus. Keynesianen vinden dat directe stimulering via uitgavenverhoging/investering het beste is, en dat inflatiebestrijding secundair is. Ik denk dat de historie bewijst dat monetaristen gelijk hebben, en de heersende opvatting in de economie is dat ook. Het is ook het eeuwige debat tussen de zuid-Europese school en de noordwestelijk-Europese stroming. Ook die bewijst dat de monetaristische school overwegend gelijk heeft. Dit is zwart wit want er zijn wel degelijk nuances.’

E. Hellendoorn: ‘Zat woensdag in meeting met Lagarde – alles openbaar. Ze was überhaupt al te laat met renteverhoging… Taak ECB is prijsstabiliteit, inflatie 2% (misschien wordt het wel 4%, maar dat is gut feeling). Inflatie: 60% door energieprijzen. Deel hoge energieprijs komt door sterke USD vs zwakkere Euro. Door rente te verhogen wordt Euro hoger. 40% door vraag, ‘labour cost.’ Er is ongelooflijke hoeveelheid bullshit jobs die gefinancierd worden door lage rente, niet door hun waardecreatie. Dus, wat nu al in VS gebeurt, een heleboel start-ups worden opgeblazen. Leidt ertoe dat de flitsbezorger ontslagen wordt (en weer bij Schiphol gaat werken).

Dan is er nog de geopolitieke situatie: we kunnen niet hebben dat geld naar Emerging Markets stroomt, terwijl ze Rusland impliciet steunen (dit is mijn assessment). China zit in zwaar weer mede door stijgende westerse rente, en dat is geopolitiek relevant. Chinezen hebben gauw een probleem met USD priced commodity imports. En willen markten vertrouwen houden in de Euro, dan moet de positie verdedigd worden.’

E. van Rijswijk: ‘(…) Maar veel belangrijker is dat de ECB/Lagarde niet in gevecht is met de oorzaak van de inflatie, zelfs niet eens met inflatie zelf, maar met inflatieverwachtingen. Het gaat om wat er gebeurt in de hoofden van economische actoren. Daarom had Schnabel het in Jackson Hole ook over het gevaar van inflatie als een ‘reference point in peoples heads’. Ik vind het altijd lastig worden als we hierover gaan hebben, de intuïtie eronder wordt zelden goed uitgelegd en we komen nooit verder dan verwijzingen naar loon-prijs spiralen etc.

‘Maar het is meer dan dat, denk ik. Misschien moeten we inflatie zien als ‘mindfuck.’ Als er geen of lage en stabiele inflatie is, dan kunnen ondernemers rustig ondernemen en risico nemen. Als ze een goed idee hebben, gaan ze naar de bank, lenen geld en gaan aan de slag. Ze houden de kosten laag, innoveren, concurreren op het scherpst van de snede, et cetera. Maar bij hoge inflatie lukt dat niet. Dan is er onzekerheid over de prijzen van de toekomst, en dan krijgen ze hun spreadsheets niet meer ingevuld. Ze weten niet precies hoe hoog de kosten zullen zijn, et cetera. Het wordt, kortom, moeilijker om berekenend en rationeel te werk te gaan, en uit voorzorg – en vanwege de hogere risico’s – gaan ondernemers dan hogere prijzen vragen. En dan is het beest los.’

M. van Berckel: ‘Om te beginnen is inflatie en de oorzaken ervan gecompliceerd en onvoldoende begrepen door Central Bankiers zelf, aldus onder meer Powell en Knot in de laatste 6 maanden. Oorzaken van de huidige inflatie zijn onder meer het langdurige ruim geld beleid in onder meer VS, EU en Japan(QE). Tot voor juni had de ECB een negatieve rente. En waanzinnig experiment. Andere oorzaken zijn de Crisis in Supply als gevolg van COVID en de explosie van roerende goederen / grondstoffen prijzen als gevolg van de oorlog in Oekraine. Hoe deze drie krachten samenwerken is onnavolgbaar voor iedereen. causaliteit, multiplier effecten en exponentiële relaties om maar wat dingen in de hoed te gooien. Het is zonder meer zo dat QE een grote bijdrage heeft. Dat is de enige van deze drie hoofdoorzaken waar de Centrale Banken grip op hebben. Dus rente verhogen en desnoods een (diepe) recessie om de vraag af te remmen. De Centrale Banken weten hoe ze een recessie moeten verhelpen. Ze weten niet of onvoldoende hoe ze inflatie en vooral hyperinflatie moeten voorkomen. Ter bestrijding kennen ze alleen de moker/sledgehammer aanpak van desnoods scherpe renteverhogingen. Dat zullen ze vanwege deze asymmetrie in gereedschap altijd verkiezen vanwege de algemeen gedeelde grote angst voor de maatschappelijke ontwrichting die inflatie en vooral langdurige en hoge of hyperinflatie met zich meebrengt. Oorlog en revolutie.’

P. Dirks:

1 Corona zorgt voor disruptie in aanvoerlijnen en daarmee in een vermindering van het aanbod. Dat is begin dit jaar nog niet hersteld.

2 de overheid pompt 85 miljard in de economie Corona maatregelen

3 Door Corona is er minder uitgegeven door de consument die vanaf half 2021 de schade gaat inhalen waardoor de vraag stijgt.

4 de arbeidsmarkt raakt overspannen bij deze hoge vraag terwijl aanbod nog last heeft van naweeën Corona.

5 hierdoor neemt de inflatie toe.

6 oorlog verergert een en ander door stijging energie kosten

7 inflatie vliegt de pan uit

7 terechte looneisen

8 gevaar loon en prijs spiraal

Dus gaat ECB rente verhogen om de oververhitting van de economie tegen te gaan. Daarbij wordt de ECB geholpen door

– hoge energie kosten die drukkend effect op de consumenten bestedingen zullen hebben

en tegengewerkt door

– de NL overheid met een sterk stimulerende begroting om de energiekosten te compenseren.

Natuurlijk moeten de lage inkomens worden geholpen, maar dat moet budgetneutraal door verhoging lasten hogere inkomens.’

Henq: “Maar consumenten zijn helemaal niet meer aan het lenen.” Het gaat niet om consumenten (of bedrijven), maar om nationale overheden. Zij hebben in de 2 corona-jaren massaal meer geleend om steun te kunnen uitdelen. En als je de inflatie wilt indammen moet je de geldhoeveelheid verminderen. En omdat geld=krediet, moet je dus de hoeveelheid uitstaande schuld verminderen.
Normaliter ‘rollen’ overheden staatsschulden door. De ene loopt af, dezelfde dag wordt een nieuwe uitgeschreven. Daar moet dus een einde aan komen, en dat ontmoedig je door de rente te verhogen.
Particulieren en bedrijven kunnen veel makkelijker de tering naar de nering zetten en de schuldposities afbouwen (in extreme gevallen door failliet te gaan). Overheden hebben langdurige verplichtingen en kunnen niet zomaar met minder budget toe, of een groter deel van hun inkomsten aan rentebetalingen besteden. Dat doet pijn, zeker ook electoraal.’

A. Dolk: ‘De EURO heeft geen globale waarde en zal slechts kunnen overleven door de rente af te stemmen op die van de USD, Gebeurt dat niet dan zal ze verworden tot niet meer dan een paaseilandstuiver. De geldhoeveelheid is zonder tegenprestatie extreem gegroeid. Ieder redelijk denkend mens kon al spoedig voorzien dat er een hyperinflatie in de maak was. Alle voorbereidingen daartoe werden zonder enige aarzeling getroffen. Kenneth Rogoff, hoogleraar aan de universiteit van Harvard en van 2003 tot 2005 chef-econoom van het IMF ziet dat ook en probeert al in 2009 duidelijk te maken, dat dit de gemakkelijkste manier voor de overheden is om de gigantische schulden – zijn woorden – terug te dringen. Nu zijn we hard op weg naar die hyperinflatie met dank aan ene Draghi en thans Lagarde van wie niet meer bekend is dan met zichzelf bezig te zijn naast incompetentie op eigen vakgebied (https://nos.nl/artikel/2173.... Thans moet er een forse inhaalslag worden gemaakt en zullen de grote schuldenlanden, geconfronteerd met die hoge rente, nu alsnog met hoge kosten worden geconfronteerd en worden gedwongen in eigen land orde op zaken te stellen. Corruptie, belastingheffing e.d. krijgen dan misschien toch nog eens de broodnodige aandacht. Ze hebben een uitweg, die al 15 jaar geleden had kunnen worden gevonden, nl het uit de EURO treden. Deze optie geeft de autonomie aan de schuldenlanden terug, iets waar zij zo op zijn gesteld. Gebeurt er niets, dan is dat einde EURO en worden alle EURO landen in de val meegenomen. Ik kan mij niet voorstellen dat hier de voorkeur aan wordt gegeven Indien wel, dan snap ik dat op mijn beurt niet.’

Ik snap 't niet

Kan iemand me helpen? Ik snap het niet. Inflatie neemt toe, ja. Komt vooral door hoge energieprijzen, ja. Ook de ‘kerninflatie’ – energie en voedsel niet meegerekend – is nu 4,8%, historisch best hoog. Maar waarom moet de Europese Centrale Bank ‘dus’ de rente verhogen? Rente verhogen doe je om geld lenen te ontmoedigen. Maar consumenten zijn helemaal niet meer aan het lenen. Ze hebben de grootste moeite om de rekeningen te betalen. Ze zullen misschien hogere salarissen eisen, en dat is in veel bedrijfstakken de hoogste tijd. Maar salarisverhogingen ga je niet ontmoedigen door de rente te verhogen. Dat is een zaak tussen werkgevers en werknemers.

De Financial Times schrijft: economen verwachten een recessie deze winter, door die stijgende kosten. Ja, die snap ik. Maar dan is een renteverhoging toch helemaal fataal?

Wat heb ik over het hoofd gezien?

Han de Jong schrijft op zijn blog:

‘Ongetwijfeld zal de ECB de officiële rente nog behoorlijk verder opschroeven. Bij de laatste persconferentie zei ECB-president Christine Lagarde dat het doel van die renteverhogingen is om de economische groei te drukken. Nou, van die economische groei blijft op deze manier niets over, dus de ECB is bezig de ontwikkeling richting een recessie een handje te helpen.’

‘Waarom zijn die centrale banken bij ons zo laat in actie gekomen en zijn ze in een vloeiende beweging doorgeschakeld van onderschatten en bagatelliseren naar paniek? Waarom staan ze nu op het punt de conjunctuur die al ernstig zal verzwakken nog een duw naar beneden te geven?’

Goedkoper lithium

Lithium, essentieel voor accu’s in elektrische auto’s, is nu 400% duurder dan in 2020. Dat is toevallig ook het jaar dat traditionele autofabrikanten besloten Tesla te achtervolgen en grootscheeps EV’s te gaan bouwen. Het spul is in overvloed aanwezig op de aarde, maar geschikt maken voor accu’s vergt mijnen en raffinaderijen en infrastructuur en vergunningen, meestal zeven jaar. Dus productiecapaciteit loopt achter bij de vraag.

Tesla wil nu een eigen lithium-raffinaderij bouwen in Texas. En volgens dit artikel kan het bedrijf dat in twee jaar, niet zeven. De fabriek zou ook nog eens 30% goedkoper lithium produceren. Hoe dat kan? Omdat Tesla een nieuw proces heeft ontwikkeld en gepatenteerd om lithium uit klei te halen ‘met tafelzout,’ zoals het vorig jaar werd gepresenteerd.

Als dit allemaal lukt vergroot Tesla opnieuw zijn voorsprong op andere automerken, en zou het ook leverancier van EV-accu’s kunnen worden.

Kernwapens

Jeffrey Sachs, Amerikaans ontwikkelingseconoom en luis in de pels van Washingtons buitenlands beleid, legt nog een keer uit waarom de gestage uitbreiding van de NAVO – in 1999, 2004, 2009 en 2019, totaal 13 landen waarvan twee aan de Zwarte Zee – Rusland terecht zorgen baart. Zo’n expansie ziet er vreemd uit voor een ‘defensieve’ organisatie als de NAVO. Hij stelt bovendien:

‘De Russische invasie van 2022 had waarschijnlijk voorkomen kunnen worden als Biden ingestemd had met Poetin’s eis, eind 2021, dat de uitbreiding van NAVO zou stoppen. De oorlog had beëindigd kunnen worden in maart 2022, toen de regeringen van Oekraïne en Rusland een vrede voorstelden op basis van neutraliteit van Oekraïne. Achter de schermen oefenden de VS en Engeland druk uit op Zelensky om geen enkele overeenkomst met Poetin te sluiten, en door te vechten. Dat was het moment dat Oekraïne wegliep uit de onderhandelingen.’

Moet je ‘agressie belonen’ met een wapenstilstand? Of moet je een kernoorlog voorkomen door je te schikken in een niet-perfecte situatie … Twee manieren om er naar te kijken.

Sachs levert een gedenkwaardig citaat, van John F. Kennedy uit 1963, een jaar na de Cuba-crisis: ‘Landen die beschikken over kernwapens moeten hun belangen beschermen, zeker, maar confrontaties vermijden die een tegenstander geen andere keus laten dan tussen kernoorlog of een vernederende aftocht. Zo’n koers, in dit kerntijdperk, is alleen maar bewijs van ondoordacht beleid – of een collectieve doodswens voor de hele planeet.’

Kennedy loste de Cubaanse raketcrisis op door concessies, niet door wilskracht of machtsvertoon. Hij liet Amerikaanse raketten weghalen uit Turkije in ruil voor terugtrekking van Sovjet-raketten uit Cuba. Het jaar daarop tekende hij met de Sovjet-Unie het ‘Partial Nuclear Test Ban’ verdrag.